Opštinski mehanizmi za nevećinske zajednice i njihovo (ne)funkcionisanje

Posvećenost Kosova pravima nevećinskih zajednica ogleda se u njegovoj sveobuhvatnoj zakonskoj i političkoj infrastrukturi, koja, na papiru, obećava inkluzivno i multietničko društvo. Ipak, uprkos ovim odredbama, praktična stvarnost otkriva da se korisnici kojima su namenjene i dalje suočavaju sa sistemskim izazovima, marginalizacijom i nedovoljnom zastupljenošću, naveli su u autorskom tekstu Miodrag Marinković, direktor Afirmativnog centra za društvene akcije (CASA) i Ramadan Iljazi, šef odseka za istraživanje Kosovskog centra za bezbednosne studije (KCSS).

Ova analiza istražuje zamršenost kosovskih opštinskih mehanizama za prava nevećinskih zajednica i potrebu za reformom kako bi se takvi mehanizmi istinski osnažili.

Gde stojimo sa opštinskim mehanizmima za nevećinske zajednice?

Pristup Kosova očuvanju prava pripadnika nevećinskih zajednica je možda najrazrađeniji na Zapadnom Balkanu, sa preko desetak zakona koji su ovome posvećeni. Opštinski Odbor za zajednice (OOZ), opštinske Kancelarije za zajednice i povratak (OKZP) i zamenici gradonačelnika i zamenici predsedavajućih skupštine za zajednice čine jezgro ovog okvira na opštinskom nivou. Ovim telima je poveren važan mandat: da obezbede bezbednost, prava i participativnu inkluziju nevećinskih zajednica u društveni, politički i ekonomski život na opštinskom nivou.

Zakon br. 03/L-040 o lokalnoj samoupravi uspostavlja tri važne institucije na lokalnom nivou kako bi se osigurala zastupljenost i učešće nevećinskih zajednica u procesu donošenja odluka. U opštinama u kojima nevećinske zajednice čine najmanje 10% stanovništva, imenuje se zamenik gradonačelnika za zajednice sa zadatkom da savetuje gradonačelnika o pitanjima koja se tiču pripadnika nevećinskih zajednica. Pored toga, položaj zamenika predsedavajućeg Skupštine opštine za zajednice je posebno rezervisan za predstavnika nevećinskih zajednica. Zamenik predsedavajućeg igra ključnu ulogu u promovisanju dijaloga među zajednicama, služeći kao glavna veza za probleme nevećinskih zajednica u Skupštini. Oni su zaduženi da istraže sve tvrdnje da radnje ili odluke skupštine opštine krše ustavom zagarantovana prava pripadnika nevećinskih zajednica i odgovorni su da takva pitanja iznesu Skupštini opštine na dalje razmatranje.

Odbor za zajednice, koji ima mandat kao jedan od dva stalna odbora u skupštinama opština, sastoji se od članova skupštine opština i predstavnika zajednica. Po zakonu, predstavnici zajednice moraju činiti većinu članova u Odboru za zajednice, obezbeđujući značajan uticaj i nadzor zajednice. Uloga ovog odbora je veoma važna jer je on „odgovoran da razmatra da li se opštinske vlasti pridržavanju primenjivog zakona kao i da razmatra sve opštinske politike, prakse i aktivnosti kako bi se obezbedilo da prava i interesi zajednica budu u potpunosti ispoštovana“ (Član 53. (2) Zakona br. 03/L-040).

Uredba br. 02/2010 nalaže osnivanje opštinskih Kancelarija za zajednice i povratak (OKZP) u svim opštinama kako bi se zaštitila prava zajednica, obezbedio jednak pristup uslugama i omogućio održiv povratak. Izveštaj OEBS-a na Kosovu iz 2020. pokazao je da je 35 opština uspostavilo OKZP, da one zapošljavaju 136 službenika, u proseku oko četiri službenika po kancelariji, pri čemu žene čine 32%. Kosovski Srbi čine 38%, a kosovski Albanci 23% zaposlenih u OKZP obezbeđujući zastupljenost svake zajednice.

Neki od izazova u vezi sa opštinskim mehanizmima za nevećinske zajednice

Međutim, realnost na terenu pokazuje manje ružičastu sliku. Prvo i najvažnije, prilično je nejasno u kojoj meri opštine na Kosovu poštuju ulogu i mandat ovih mehanizama, posebno ulogu opštinskih odbora za zajednice (OOZ) i zamenika predsedavajućeg za zajednice. Drugim rečima, uprkos svojim važnim mandatima, ovi mehanizmi, opterećeni nedovoljnim resursima, ograničenom političkom podrškom i nedostatkom istinske saradnje među opštinskim telima, često kubure sa implementacijom. OOZ, na primer, uprkos mogućnosti da utiču na opštinski budžet i donošenje odluka, retko koriste svoj puni potencijal zbog pasivnosti ili neefikasnog funkcionisanja, kao što pokazuje izveštaj Sbunkera, kao i izveštaj PIPS-a i HD-a. Slično tome, OKZP, koje bi trebalo da služe kao glavna tačka kontakta za pitanja manjinskih zajednica, su rastegnute na sve strane, pokušavajući da se bave raznorodnim problemima, čime se umanjuje njihova efikasnost.

Mandati OKZP uspostavljenih 2010. godine do sada nijednom nisu bili revidirani kako bi odrazili promenjene potrebe zajednica kojima te kancelarije služe. Fokusirajući se u početku na neposredne ili humanitarne potrebe kao što su grejanje, hrana i smeštaj, ove kancelarije sada možda ne odgovaraju u potpunosti na različite aktuelne potrebe zajednica, posebno mladih. Savremeni zahtevi uključuju podršku za obrazovne mogućnosti, kao što su stipendije i stažiranje, i rešavanje strukturalnih pitanja.

Pored toga, postoji velika zabrinutost da OKZP zapravo nenamerno umanjuju političku ulogu pripadnika nevećinske zajednice. Gradonačelnici i viši opštinski zvaničnici ih često koriste kao sredstvo za otklon i preusmeravanje pojedinaca iz ovih zajednica koji žele kontakt sa opštinskim rukovodstvom. Ovakva praksa može stvoriti percepciju da opštinske vlasti ne gledaju ravnopravno na pripadnike nevećinske zajednice, potiskujući ih potencijalno u sekundarni status, ne priznajući ih kao punopravne građane sa jednakim pravima za opštinsko angažovanje.

Jedan od najočiglednijih problema je sistemsko zapostavljanje manjih nevećinskih zajednica. Institucionalni mehanizmi, iako sveobuhvatni, često ne uspevaju da adekvatno predstave ili odgovore na jedinstvene izazove sa kojima se suočavaju ove grupe, kao što su kosovski Turci, Bošnjaci i Goranci. Ovakvo zapostavljanje ne samo da pojačava osećaj isključenosti i marginalizacije, već i podriva samu svrhu ovih institucija, a to je da neguju inkluzivno, kohezivno društvo.

Štaviše, efikasnost ovih tela je često otežana nedostatkom jasnog izveštavanja, nadzora i određivanja prioriteta, što je dodatno problematizovano neadekvatnim budžetskim izdvajanjima koja podrivaju njihove operativne kapacitete. Nedovoljna zastupljenost žena u ovim mehanizamima je još jedan važan problem, koji naglašava šire pitanje rodne nejednakosti u političkoj i društvenoj zastupljenosti, uključujući i nevećinske zajednice.

Obezbeđivanje delotvorne primene Zakona o upotrebi jezika je ključno za promovisanje pravednih i funkcionalnih opštinskih institucija, posebno za nevećinske zajednice. Međutim, prepreke kao što su ograničeni resursi i nedovoljna politička posvećenost ometaju njegovu implementaciju. Posledica svega toga je da pristup uslugama na službenim jezicima za nevećinske zajednice na opštinskom nivou predstavlja stalni problem. Da bi se uhvatile ukoštac sa ovim izazovima, kosovske institucije treba da daju prioritet određenim ključnim radnjama. To uključuje dodelu adekvatnih finansijskih, ljudskih i tehničkih resursa za punu implementaciju zakonskog okvira, podizanje svesti javnosti o jezičkim pravima u svim zajednicama, priznavanje svih službenih jezika i jezika koji se koriste na opštinskom nivou, unapređenje jezičkog znanja javnih službenika kroz sveobuhvatnu obuku, i obezbeđivanje optimalnog kapaciteta opštinskih prevodilačkih službi.

Potreba za reformom

Sadašnje stanje kosovskih opštinskih institucionalnih mehanizama za nevećinske zajednice zahteva određeni nivo reforme i to one koja se zasniva na poboljšanju inkluzivnosti i delotvornosti ovih mehanizama. Prvo, potrebno je uložiti zajednički napor da se unapredi saradnja i koordinacija između postojećih mehanizama, kao i koordinacija između opštinskih mehanizama sa centralnim nivoom ili vladinim ministarstvima i Kancelarijom premijera, kako bi se obezbedio jedinstven pristup rešavanju pitanja prava i potreba nevećinskih zajednica. Ovo uključuje bolju alokaciju resursa od strane Vlade Kosova, čime se obezbeđuje da ova tela imaju finansijske i operativne kapacitete kako bi efikasno ispunili svoje mandate. Ali takođe, više koordinacije i konsultacija. Na primer, kada je poslednji put Kancelarija za pitanja zajednica pri Kancelariji premijera organizovala sastanak sa opštinskim kancelarijama za zajednice i povratak, ili sa zamenicima gradonačelnika i zamenicima predsedavajućih za zajednice?

Drugo, reforma treba da ima za cilj povećanje zastupljenosti i aktivnog učešća svih nevećinskih zajednica, posebno manjih ili marginalizovanih grupa, obezbeđujući da se njihov glas čuje a problemi budu rešavani. Ovo takođe uključuje osnaživanje žena unutar ovih zajednica, osiguravajući im jednake mogućnosti za učešće i predstavljanje. Shodno tome, vlada bi trebalo da naruči studiju o radu i uticaju opštinskih Odbora za zajednice u procesima donošenja odluka u opštinama.

Konačno, mora doći do pomaka ka pristupu koji je više orijentisan na akciju, gde ovi mehanizmi nisu samo konsultativna tela već imaju ovlašćenja i resurse za sprovođenje promena, praćenje napretka i pozivanje relevantnih aktera na odgovornost. Institucije treba da budu osnažene ne da samo preporučuju već i da sprovode mere koje promovišu i da štite prava i interese nevećinskih zajednica.

Opsežan zakonski okvir Kosova koji se tiče prava nevećinskih zajednica je svedočanstvo njegove posvećenosti, ali pravi test leži u prevođenju ovih zakona u opipljive, pozitivne rezultate za sve njegove građane. Vlada Kosova treba da revidira uredbu iz 2010. godine o opštinskim kancelarijama za zajednice i povratak, i unapredi ove mehanizme, jačanjem njihovih mandata i povećanjem resursa.